MODUL AJAR BAHASA SUNDA FASE F KELAS 11 SASTRA PUISI DALAM LAGU

 1. Téks Kawih

 Rumpaka Kawih 1

 

Pileuleuyan

Sanggian Mus K. Wirya

 

Hayu batur, hayu batur

Urang kumpul saréréa

Hayu batur, hayu batur

Urang sosonoan heula

 

Pileuleuyan, pileuleuyan

Sapu nyéré pegat simpay

Pileuleuyan, pileuleuyan

Paturay patepang deui

 

Amit mundur, amit mundur

Amit ka jalma nu réa

Amit mundur, amit mundur

Da kuring arék ngumbara

 

Rumpaka Kawih 2

Bandung-Lémbang

Sanggian Mang Koko

 Bandung-Lémbang puseur kaéndahan

Diriung ku gunung-gunung

Gunung sasakala Sunda

Sunda jaya nu baheula

Pangjugjugan paniisan

Pangbeberah nu keur susah

Panyinglar sungkawa manah

Musnah ku hawana gunung

 2. Pedaran Kawih

Istilah kawih sakapeung mah sok dipaselupkeun jeung istilah tembang. Padahal harti duanana téh béda. Kawih mah sakur seni sora. Ari tembang, mangrupa bagian tina kawih.

Kawih téh geus hirup ti baheula. Malah perkara kawih téh kungsi dicatetkeun dina naskah Sunda Kuno. Ari tembang asupna ogé rada béh dieu, sabada kapangaruhan ku Mataram. Tembang mah ngalagukeun rumpaka anu wangun pupuh. Salian ti tembang, aya deuih anu disebut kakawihan. Ieu ogé sarua lalaguan, tapi kakawihan mah lalaguanana husus dipaké dina kaulinan barudak.

Dumasar kana waktuna, kawih téh kabagi dua, kawih buhun jeung kawih modéren. Bédana téh beunang dicirian tina rumpakana. Rumpaka kawih buhun mah tara kapaluruh saha pangarangna, upamana rumpaka kawih "Éntog Mulang," "Ékék Paéh," "Awi Ngarambat," jeung "Gunung Sari". Ari rumpaka kawih modéren dicantumkeun saha nu ngarangna. Siga dua conto di luhur, duanana kaasup kana rumpaka kawih modéren, sabab kanyahoan saha anu ngarangna.

Ari anu disebut rumpaka téh sarua jeung lirik. Ningal kana wangunna, rumpaka kawih téh kagolong kana wangun ugeran (puisi). Ku lantaran kitu, rumpaka kawih téh ngandung unsur-unsur puisi, di antarana diwangun ku bait (pada), jajaran (padalisan), purwakanti jeung gaya basa, sarta kekecapan nu dipakéna (diksi).

Kabéhdieunakeun rumpaka kawih modéren téh beuki mekar baé. Mekarna téh lantaran kapangaruhan ku robahna kaayaan jaman. Upamana rumpaka kawih anu dikarang ku Mang Koko bakal béda jeung rumpaka kawih beunang Darso. Kitu deui rumpaka kawih "Tanah Sunda" karangan Mang Koko, bakal béda jeung rumpaka kawih "Budak Jalanan", karangan Yayat S. Anu ngabédakeunana mah gaya basa, kekecapan, jeung eusi anu dicaritakeunana.

Sangkan leuwih paham kumaha bédana, geura ilakan conto ieu rumpaka kawih di handap.

Rumpaka Kawih ka-1   Sorban Palid   Akang Haji sorban palid, palidna ka Cikamiri. Akang Haji ku naon balik, ulah osok da nganyenyeri.   Akang Haji sorban palid,  palidna ka Cilamaya. Akang Haji sumangga calik, nyanggakeun mah saaya-aya.   Kaso pondok kaso panjang, kaso ngaroyom ka jalan. Najan sono najan héman, teu saé ngobrol di jalan.   Kaso pondok kaso panjang, kaso ngaroyom ka jalan. Sono mondok sono nganjang, sono patepang di jalan.

Rumpaka Kawih ka-2   Kapalang Nyaah Ciptaan : Yayan Jatnika Vokal    : Abiel Jatnika   Teu wasa kedah ngantosan kantenan mun lami hasrat haté ngagedur hoyong pataréma dina soca, sanaos sakiceup.   Ieu haté teu puguh rasa da bongan kapalang nyaah mondok gé teu tibra  kantenan ngimpén, simpé.   Sok hoyong ngébatkeun lamunan anjeun nu sakitu antengna ngogo kasono.   Sok hoyong nyieuhkeun ieu kakangen tapi karasa asa leuwih kasiksa, nalangsa.   Mun téa mah anjeun rék ngagoda duh, geuning ku téga.

 

3. Jenis jeung Unsur Kawih

a. Jenis Kawih

Dumasar kana waktu gelarna, kawih téh aya dua jenis nyaéta kawih klasik jeung kawih modéren. Kawih klasik téh kawih anu gelar atawa muncul ti jaman béh ditu, tapi terus dipikaresep kénéh nepi ka ayeuna. Éta kawih klasik téh diraéh deui atawa diaransemén ulang maké musik modéren. Dina kawih klasik, ngaran anu nyipta laguna téh aya anu disebutkeun, aya ogé anu teu kapaluruh (noname). Conto kawih klasik upamana baé kawih “És Lilin” jeung “Écéng Gondok”.

Ciri kawih klasik téh bisa kapanggih dina rumpaka jeung aturan pirigan. Rumpaka kawih klasik réa diwangun atawa dianggit tina puisi, kayaning sisindiran, sa’ir, guguritan, jeung sajak. Tepi ka taun 1950-an mah, anu nyaranggi lagu téh geus ilahar sok maké puisi wangun sisindiran. Mun teu ku sisindiran, sok ku guguritan (puisi anu ditulis maké aturan pupuh). Sabab harita mah puisi anu keur populér téh sisindiran jeung guguritan.

Kawih modéren téh kawih anu gelar atawa muncul jaman béh dieu, dipirigna maké musik modéren, jeung anu nyipta laguna ogé sok ditulis. Conto kawih modéren nyaéta lagu pop Sunda “Béntang Kuring” jeung “Mawar Bodas”.

Rumpaka kawih modéren mah réréana ungkara biasa baé anu dicokot tina omongan sapopoé. Arang langka anu disanggi tina puisi. Malah sakapeung réa kecap-kecap anu kurang merenah atawa salah larap. Atuh musik pamirigna ogé teu matok ku hiji aturan, leuwih kana nuturkeun kamekaran jaman.

 

b. Unsur Kawih

Dumasar kana wangun jeung eusina, kawih téh boga unsur-unsurna, ngawengku rumpaka, diksi, rasa, nada, amanat, jeung téma.

 

1)  Rumpaka

Rumpaka téh kekecapan atawa lirik lagu kawih anu dikarang ku anu nyiptana. Rumpaka kawih réa dianggit tina sisindiran, guguritan, sa’ir, jeung sajak (puisi bébas). Atawa gabungan tina sababaraha éta unsur puisi.

 

2) Diksi

Diksi téh pilihan kecap anu dipaké ku anu nyipta lagu dina rumpaka kawih, kaasup gaya basa. Unggal anu nyipta lagu boga ciri séwang-séwang. Aya anu maké ungkara puitis, aya ogé anu maké ungkara sajalantrahna tina omongan sapopoé.

 

3) Rasa

Rasa téh sikep jeung cara anu nyipta lagu kana masalah anu diébréhkeun dina eusi rumpaka kawih. Unggal kawih tangtu boga rasa anu béda-béda. Ieu téh gumantung kana kasang tukang, kajadian, masalah, jeung kaayaan kahirupan anu nyipta lagu.

 

4) Nada

Nada téh suasana anu dihadirkeun ku anu nyipta lagu ngaliwatan rumpaka kawih sarta dirojong ku wirahma jeung pirigan musik, sangkan karasa tur nepi ka anu ngaregepkeun. Kapan kawih téh média pikeun ngébréhkeun rasa (émosi). Sanggeus ngaregepkeun kawih téh naha urang ngarasa sedih, bungah, sumanget, jeung sajabana.

 

5) Amanat

Amanat téh pesen moral (papatah atawa naséhat) anu hayang ditepikeun ku anu nyipta lagu ngaliwatan rumpaka kawih. Sakapeung amanat téh nembrak, sakapeung nyamuni, kapanggihna lamun urang geus réngsé ngaregepkeun kawih.

  

6) Jejer

Jejer atawa téma téh inti poko pikiran anu nyipta lagu, anu ditepikeun ngaliwatan rumpaka kawih, gembleng dina eusi lagu ti awal nepi ka ahir. Jejer ogé kapanggih lamun urang geus réngsé ngaregepkeun kawih.

 

4. Téks Sisisndiran

 

Sisindiran Agustusan

 

Bubuka

(Limaan pamaén arunggah ka panggung, ngigel bari rampak ngawihkeun sisindiran lagam lagu “Sorban Palid”.)

 

Sisindiran sisindiran,

sindir sampir gogonjakan.

Sisindiran sisindiran,

ngaramékeun agustusan.

 

Sisindiran sisindiran,

sindir sampir gogonjakan.

Sisindiran sisindiran,

warisan karuhun urang.

 

Sisindiran sisindiran,

sindir sampir gogonjakan.

Sisindiran sisindiran,

omat ulah kasindiran.

 

Sisindiran sisindiran,

sindir sampir gogonjakan.

Sisindiran sisindiran,

ngageuing diri sorangan.

 

Paguneman

(Para pamaén paguneman heula, tuluy nepikeun sisindiran séwang-séwangan luyu jeung jejer pasualan anu rék ditepikeun. Pagunemanana silih témpas bari heureuy gogonjakan. Leuwih hadé upama unggal pada sisindiran anu ditepikeun dimimitian sarta dipungkas ku paguneman.)

 

Pamaén 1 (jejer kamerdékaan & pangwangunan):

 

Ka Cikarang meuli uyah,

meuli suling dirékaan.

Hayu urang suka bungah,

miéling kamerdékaan.

 

Baheula ka Karangtengah,

kiwari ka Leuwipanjang.

Baheula urang dijajah,

kiwari ngan kari senang.

 

Sangu liwet na boboko,

dibawa ka parapatan.

Masing inget ulah poho,

ka jasa para pahlawan.

 

Munara di Cihanjuang,

dieunteupan ku japati.

Maranéhna nu berjuang,

tandon raga reujeung pati.

 

Ngisikan dina pancuran,

moé baju ‘na gantungan.

Ngeusian kamerdékaan,

ngamajukeun pangwangunan.

 

Mun urang ka Sukamaju,

meuli lobak jeung tarasi.

Mun hayang nagara maju,

ulah loba nu korupsi.

 

Ka Cibingbin ngala haur,

mawa loyang ka ondangan.

Pamingpin nu di laluhur,

ngan hayang ngeunah sorangan.

 

Pamaén 2 (jejer pendidikan):

 

Ngala hurang wanci lohor,

Ngala saga pikeun ubar.

Lembur urang tangtu sohor,

lamun wargana motékar.

 

Meuli hurang ka Pananjung,

meuli minyak dina botol.

Lembur urang bakal nanjung,

lamun rahayatna getol.

 

Ti Cimahi rék ka kidul,

jalanna ka setatsion.

Mun jadi jelema kedul,

moal bisa naon-naon.

 

Mun liar ka alun-alun,

rék diuk na bangku kai.

Mun diajar taun-taun,

tinangtu boga pangarti.

 

Mun hayang ka Kebonkopi,

ulah poho mawa apel

Mun urang boga pangarti,

ku batur tangtu diandel.

 

Mang Ajid rék ngala buah,

ngala nangka ka Cidora.

Di masjid malem Jumaah,

nu aya ngan budak ngora.

 

Pameuntasan mindeng kosong,

sabab cukangna paralid.

Pangaosan mindeng kosong,

sabab sepuhna marelid.

 

Dicutat tur diropéa tina Panggelar Sastra susunan Hadi AKS (2015: kc. 32-35).

 

5. Pedaran Sisindiran

Sisindiran téh asalna tina kecap sindir, hartina omongan anu dibalibirkeun, henteu togmol, atawa langsung kana maksudna. Basa anu dipaké dina sisindiran ogé diréka, lolobana murwakanti, bisa dikawihkeun, sarta aya cangkang jeung eusi.

Cindekna, sisindiran téh karya sastra wangun puisi anu ditulis kalawan kréatif, diwangun ku cangkang jeung eusi, sarta diwangun ku pada (bait) jeung padalisan (baris). Unggal padalisan ilaharna diwangun ku dalapan engang (suku kata) jeung murwakanti (ngandung sasaruan sora dina jajaran cangkang jeung eusi).

Sisindiran ogé boga tujuan pikeun nepikeun eusi haté, pikiran, atawa pamaksudan ka jalma séjén bari henteu togmol téa maksudna. Anu dipiharep sangkan eusi omongan téh katarimana henteu matak nyigeung atawa matak nyeri haté.

Ari ciri-ciri sisindiran téh nyaéta sapadana diwangun ku jumlah padalisan anu jangkep (genap), jeung umumna diwangun ku opat padalisan (dua cangkang, dua eusi).

Beuki dieu sisindiran téh terus mekar. Malah aya sisindiran anu sapadana téh diwangun ku genep padalisan (tilu cangkang, tilu eusi), dalapan padalisan (opat cangkang, opat eusi), sapuluh padalisan (lima cangkang, lima eusi), dua belas padalisan (genep cangkang, genep eusi), jeung sajabana.

 

6. Wangun Sisisndiran

Nurutkeun M.A. Salmun (1962: kc. 51), alhi basa jeung sastra Sunda, dumasar kana wangun jeung iketanana, sisindiran téh dipasing-pasing jadi tilu rupa, nyaéta paparikan, rarakitan, jeung wawangsalan.

Wangun paparikan jeung rarakitan mah méh sarua, tapi ari wawangsalan mah wangunna téh béda pisan. Upama paparikan jeung rarakitan mah diwangun ku opat padalisan (dua padalisan cangkang, dua padalisan eusi), ari wawangsalan mah ngan diwangun ku dua padalisan (sapadalisan cangkang anu ngandung tatarucingan, sapadalisan eusi anu ngandung kecap konci pikeun nuduhkeun jawaban wangsalna).

 

a.  Paparikan

Paparikan téh asal kecapna tina parik atawa parek, hartina deukeut. Maksudna, sora kecap-kecapna atawa frasana deukeut antara cangkang jeung eusi.

Cindekna, paparikan téh sisindiran anu diwangun ku opat padalisan (unggal padalisan diwangun ku dalapan engang) sarta sora tungtung padalisan cangkang jeung eusina méh padeukeut atawa purwakanti laraswekas.

 

Ti Cimahi rék ka kidul,                      (cangkang, padalisan kahiji)          - a jalanna ka setatsion.                         (cangkang, padalisan kadua)          - b Mun jadi jelema kedul,                      (eusi, padalisan katilu)                    - a moal bisa naon-naon.                       (eusi, padalisan kaopat)                  - b

 

b.  Rarakitan         

Rarakitan téh asal kecapna tina rakit, anu hartina nyusun atawa papasangan. Dina rarakitan mémang aya kecap-kecap anu nyusun atawa papasangan. Ilaharna éta kecap anu papasangan téh aya dina awal jajaran cangkang jeung eusi.

Cindekna, rarakitan téh sisindiran anu diwangun ku opat padalisan (unggal padalisan diwangun ku dalapan engang). Kecap awal dina padalisan cangkang dipaké deui atawa dibalikan deui dina padalisan eusi, nepi ka kawas anu papasangan.

 

Peupeujeuh ari ka Bandung,                  (cangkang, padalisan kahiji)          - a ulah meuli hayam katé.                            (cangkang, padalisan kadua)          - b Peupeujeuh ari ka indung,                     (eusi, padalisan katilu)                   - a ulah nganyerikeun haté.                            (eusi, padalisan kaopat)                 - b

 

c.   Wawangsalan

Wawangsalan téh asal kecapna tina wangsal (basa Jawa), hartina jawab. Aya anu nyebutkeun tina kecap angsal, hartina asal. Aya ogé anu nyebutkeun robahan tina kecap wangsul, hartina balik.

Cindekna, wawangsalan téh karangan (sastra) anu diwangun ku dua padalisan (unggal padalisan diwangun ku dalapan engang), aya cangkang jeung eusi. Dina cangkang aya wangsal anu kudu dijawab.

Dina padalisan cangkang téh mangrupa tatarucingan (tetebakan) anu kudu dijawab wangsalna. Sedengkeun dina padalisan eusi minangka kecap konci pikeun nuduhkeun jawaban wangsalna. Kecap konci bisa kapanggih dina kecap atawa frasa anu sorana murwakanti (deukeut) jeung sora eusi tatarucingan téa. Titénan ieu conto di handap!

 

Imah ngambang di sagara, (cangkang ngandung tatarucingan, padalisan kahiji) ulah kapalang nya béla.  (eusi ngandung kecap konci, padalisan kadua) (wangsalna: kapal cai)

Berbagi :